Το αινιγματικό νεκροταφείο της ερήμου. Στην καρδιά της αιγυπτιακής ερήμου Σαχάρα, κρύβεται ένα από τα πιο συναρπαστικά γεωλογικά και παλαιοντολογικά μυστήρια του πλανήτη: η Κοιλάδα των Φαλαινών (Wādī al-Ḥītān). Αυτή η απομακρυσμένη περιοχή είναι διάσπαρτη με αρχαϊκούς σκελετούς φαλαινών, ηλικίας σχεδόν 40 εκατομμυρίων ετών, προσφέροντας μια μοναδική ματιά στην εξελικτική πορεία αυτών των θαλάσσιων γιγάντων. Το πιο αξιοσημείωτο είναι πως πολλά από τα απολιθώματα που έχουν βρεθεί εδώ είναι εξαιρετικά καλά διατηρημένα, με κάποια από αυτά να αποκαλύπτουν μια συγκλονιστική αλήθεια: οι φάλαινες είχαν κάποτε πόδια και δάχτυλα!

Οι σκελετοί που φιλοξενούνται στην Κοιλάδα των Φαλαινών χρονολογούνται από τα τέλη της Ηώκαινου εποχής, περίπου 55,8 έως 33,9 εκατομμύρια χρόνια πριν. Εκείνη την περίοδο, η περιοχή της σημερινής Αιγύπτου ήταν βυθισμένη κάτω από τα ζεστά νερά του Ωκεανού της Τηθύος. Ήταν μια κομβική περίοδος στην ιστορία της ζωής, καθώς οι φάλαινες μόλις είχαν ξεκινήσει την εξελικτική τους πορεία, μετατρέποντας σταδιακά το σώμα τους σε θαλάσσια πλάσματα, σύμφωνα με την UNESCO.

«Αυτά τα απολιθώματα αντιπροσωπεύουν μία από τις σημαντικότερες ιστορίες της εξέλιξης: την εμφάνιση της φάλαινας ως θηλαστικού που ζει στον ωκεανό από μια προηγούμενη ζωή ως χερσαίο ζώο», αναφέρει χαρακτηριστικά η ιστοσελίδα της UNESCO, υπογραμμίζοντας τη μοναδική αξία του τόπου.

Οι παλαιοντολόγοι έχουν ανακαλύψει πάνω από 400 αρχαίους σκελετούς φαλαινών στην Κοιλάδα των Φαλαινών, με τις έρευνες να ξεκινούν ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα. Ο πρώτος σκελετός βρέθηκε το 1902 και αποκάλυψε ένα είδος φάλαινας που δεν είχε ξανατεκμηριωθεί, το οποίο ονομάστηκε Basilosaurus isis (πρώην Zeuglodon isis). Πρόκειται για έναν εντυπωσιακό θηρευτή, μήκους περίπου 18 μέτρων, ο οποίος τρεφόταν πιθανότατα με μικρότερες φάλαινες, συνθλίβοντας τα κρανία τους πριν τις καταπιεί, σύμφωνα με μια μελέτη του 2019.

Ενώ οι ερευνητές έχουν βρει δεκάδες σκελετούς Basilosaurus isis, η πιο αξιοσημείωτη ανακάλυψη ήρθε το 1989: Μια ομάδα από το Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν και το Αιγυπτιακό Γεωλογικό Μουσείο ανακάλυψε σκελετούς Basilosaurus isis με σαφή πίσω άκρα, πόδια και δάχτυλα των ποδιών, σύμφωνα με μελέτη του 2023. Αυτή η ανακάλυψη ήταν επαναστατική, καθώς παρείχε αδιάσειστα στοιχεία για την κατάργηση των πίσω άκρων κατά την εξέλιξη των φαλαινών.

Οι φάλαινες του σήμερα μπορεί να μην έχουν εμφανή πίσω άκρα, αλλά διαθέτουν ακόμη πυελικά οστά, γεγονός που υποδηλώνει ξεκάθαρα την προγονική τους σύνδεση με χερσαία ζώα. Έτσι, τα απολιθώματα στην Κοιλάδα των Φαλαινών είναι μερικά από τα παλαιότερα γνωστά δείγματα αρχαιόκοιτων, μιας ομάδας θηλαστικών από την Ηώκαινο εποχή που αργότερα εξελίχθηκε στις σύγχρονες φάλαινες και δελφίνια.

Το 2005, η ανακάλυψη ενός εκπληκτικά διατηρημένου, σχεδόν πλήρους σκελετού Basilosaurus isis, ώθησε την UNESCO να συμπεριλάβει την Κοιλάδα των Φαλαινών στον περίοπτο κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Από τότε, οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως πολλά περισσότερα απολιθώματα, όχι μόνο φαλαινών, αλλά και λείψανα αρχαίων χελωνών της Ηώκαινου, οστεώδη ψάρια, καρχαρίες, σαλάχια, κροκόδειλους, θαλάσσιες αγελάδες (μανάτες) και ποικίλα οστρακοειδή, σκιαγραφώντας ένα πλούσιο θαλάσσιο οικοσύστημα του μακρινού παρελθόντος.

Το άνυδρο κλίμα της ερήμου είναι και ο βασικός λόγος που τα απολιθώματα έχουν αντέξει για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, διατηρούμενα σε εξαιρετική κατάσταση. Σήμερα, η Κοιλάδα των Φαλαινών λειτουργεί ως ένα υπαίθριο μουσείο, προσφέροντας στους επισκέπτες την ευκαιρία να περιηγηθούν ανάμεσα σε αυτούς τους αρχαίους γίγαντες. Διαθέτει ένα σύγχρονο κέντρο επισκεπτών και είναι εύκολα προσβάσιμη, αν και ο χώρος βρίσκεται υπό πολύ αυστηρή επιτήρηση για την προστασία των πολύτιμων ευρημάτων. Παραμένει ένας ενεργός χώρος έρευνας, καθώς έχει ακόμα πάρα πολλά να μας δώσει για το συναρπαστικό παρελθόν της ζωής στη Γη και την εξέλιξη των ειδών.