Οι σκοτεινές συμμαχίες με έπαθλο το διάστημα.  Στα χρόνια που ακολούθησαν τη φρίκη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ένα άκρως απόρρητο ομοσπονδιακό πρόγραμμα των Ηνωμένων Πολιτειών, με την κωδική ονομασία «Επιχείρηση Συνδετήρας», άνοιξε μια σκοτεινή αλλά καθοριστική σελίδα στην ιστορία της αμερικανικής επιστήμης και της διαστημικής εξερεύνησης.

Στόχος του προγράμματος ήταν η στρατολόγηση Γερμανών επιστημόνων που είχαν διατελέσει μέλη του ναζιστικού καθεστώτος, προσφέροντάς τους μια νέα ζωή στις ΗΠΑ με αντάλλαγμα την τεχνογνωσία τους, ιδίως στον τομέα της πυραυλικής τεχνολογίας. Όπως εύστοχα επισημαίνει ο Μπράιαν Κριμ, καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Lynchburg και συγγραφέας του βιβλίου “Our Germans: Project Paperclip and the National Security State”, η όλη επιχείρηση εγείρει θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με τη σχέση της επιστήμης με την πολιτική και την ηθική διάσταση της συνεργασίας με άτομα που υπηρέτησαν ένα εγκληματικό καθεστώς. Η αφήγηση του Κριμ φωτίζει τις σκοτεινές πτυχές αυτού του προγράμματος, όπου Αμερικανοί αξιωματούχοι, με γνώμονα την τεχνολογική υπεροχή και τον φόβο της Σοβιετικής Ένωσης, ενσωμάτωσαν πρώην Ναζί στην αμερικανική κοινωνία.

Η «Επιχείρηση Συνδετήρας» γεννήθηκε την άνοιξη του 1945, καθώς η ήττα της ναζιστικής Γερμανίας ήταν πλέον θέμα χρόνου. Οι συμμαχικές δυνάμεις άρχισαν να σχεδιάζουν τον μεταπολεμικό κόσμο, και η εξασφάλιση των κορυφαίων επιστημονικών μυαλών της Γερμανίας θεωρήθηκε κρίσιμη για την τεχνολογική πρόοδο των ΗΠΑ. Οι Αμερικανοί, εντυπωσιασμένοι και ταυτόχρονα τρομοκρατημένοι από την τεχνολογική αρτιότητα των Γερμανών κατά τη διάρκεια του πολέμου – με χαρακτηριστικά παραδείγματα τα «θαυματουργά όπλα» όπως οι πύραυλοι V-1 και V-2 – ήταν αποφασισμένοι να μην αφήσουν αυτά τα μυαλά να πέσουν στα χέρια των αντιπάλων τους, ιδίως της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς ο Ψυχρός Πόλεμος άρχιζε να διαφαίνεται στον ορίζοντα.

Έτσι, με γνώμονα την εθνική ασφάλεια και την επιδίωξη της τεχνολογικής πρωτοπορίας, οι ΗΠΑ άρχισαν να προσεγγίζουν Γερμανούς επιστήμονες που είχαν εργαστεί για το ναζιστικό κόμμα. Τους προσέφεραν δελεαστικά συμβόλαια και την προοπτική μιας νέας ζωής στην Αμερική. Η επιλογή των επιστημόνων βασίστηκε σε έναν κατάλογο 15.000 ειδικών που είχε καταρτίσει ο Γερμανός μηχανικός Βέρνερ Όζενμπεργκ κατά τη διάρκεια του πολέμου. Όταν τα συμμαχικά στρατεύματα πλησίαζαν το 1945, τα έγγραφα αυτά παραλίγο να καταστραφούν από πανικόβλητους Γερμανούς αξιωματούχους, αλλά τελικά ανακτήθηκαν και αποτέλεσαν τη βάση για τις προσλήψεις των Αμερικανών.

Η ονομασία «Επιχείρηση Συνδετήρας» προήλθε από την πρακτική των στρατολόγων να τοποθετούν συνδετήρες στους φακέλους των επιστημόνων που θεωρούσαν ενδιαφέροντες. Αυτός ο «συνδετήρας» λειτουργούσε ως σήμα προς τους ερευνητές να μην εμβαθύνουν πολύ στο παρελθόν αυτών των ατόμων, καθώς οι περισσότεροι είχαν ενεργό συμμετοχή στο ναζιστικό κόμμα ή σε απαγορευμένες ναζιστικές οργανώσεις, όπως η διαβόητη SS.

Η διαστημική κούρσα της δεκαετίας του 1950 και του 1960 έδωσε νέα ώθηση στο πρόγραμμα, καθώς οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση ανταγωνίζονταν για την κατάκτηση του διαστήματος. Αρκετοί επιστήμονες που είχαν στρατολογηθεί μέσω της Επιχείρησης Συνδετήρας έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επιτυχία του αμερικανικού διαστημικού προγράμματος.

Ένας από τους πιο εμβληματικούς συμμετέχοντες ήταν ο Βέρνερ φον Μπράουν, ο οποίος είχε διατελέσει αξιωματικός των SS και ήταν υπεύθυνος για τη δημιουργία του πυραύλου V-2 στη Γερμανία. Στις ΗΠΑ, ο φον Μπράουν και η ομάδα του εργάστηκαν αρχικά για τον αμερικανικό στρατό και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στη NASA, όπου ο φον Μπράουν έγινε ένθερμος υποστηρικτής της επανδρωμένης αποστολής στο φεγγάρι.

Άλλοι πρώην Ναζί που ενσωματώθηκαν στο διαστημικό πρόγραμμα περιλάμβαναν τον Κουρτ Ντεμπούς, επίσης πρώην μέλος των SS και πρώτο διευθυντή του Διαστημικού Κέντρου Κένεντι, και τον Ουμβέρτο Στρούγκχολντ, πρωτοπόρο στην έρευνα για τη διαστημική ιατρική, ο οποίος μεταθανάτια ελέγχθηκε για πιθανή συμμετοχή σε ιατρικά πειράματα σε κρατούμενους στρατοπέδων συγκέντρωσης.

Ωστόσο, η σκοτεινή σκιά του ναζιστικού παρελθόντος δεν άφησε ανέγγιχτους όλους τους επιστήμονες της Επιχείρησης Συνδετήρας. Ο Γκέοργκ Ρίκχεϊ, ο οποίος κατά τη διάρκεια του πολέμου διαχειριζόταν την απόκτηση καταναγκαστικής εργασίας στο Mittelwerk, μια υπόγεια εγκατάσταση όπλων με απάνθρωπες συνθήκες, εκδόθηκε στη Δυτική Γερμανία το 1947 με κατηγορίες για εγκλήματα πολέμου, αν και αργότερα αθωώθηκε.

Παρόμοια προβλήματα αντιμετώπισε και ο Άρθουρ Ρούντολφ, υφιστάμενος του Ρίκχεϊ στο Mittelwerk και αργότερα βασικός συντελεστής στην ανάπτυξη του πυραύλου Saturn V που οδήγησε τον άνθρωπο στο φεγγάρι. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, το Υπουργείο Δικαιοσύνης των ΗΠΑ συνέταξε κατηγορητήριο για εγκλήματα πολέμου εναντίον του, με αποτέλεσμα να απαρνηθεί την αμερικανική υπηκοότητα και να εγκαταλείψει τη χώρα για να αποφύγει τη δίκη.

Η «Επιχείρηση Συνδετήρας» αφήνει πίσω της μια κληρονομιά γεμάτη αντιφάσεις και ηθικά διλήμματα. Ενώ οι ιστορικοί συνεχίζουν να συζητούν τον ακριβή ρόλο που έπαιξαν αυτοί οι επιστήμονες στην επιτυχία του αμερικανικού διαστημικού προγράμματος, είναι σαφές ότι το πρόγραμμα εγείρει άβολα ερωτήματα σχετικά με την εθνική ασφάλεια, την πολιτογράφηση και τη δικαιοσύνη. Όπως τονίζει ο Μπράιαν Κριμ, η επιχείρηση επιβράβευσε εκατοντάδες ευσεβείς Ναζί με την αμερικανική υπηκοότητα και εξαιρετικές επαγγελματικές ευκαιρίες, την ίδια στιγμή που επιζώντες του Ολοκαυτώματος αποκλείονταν από τη χώρα.

Τα ηθικά ερωτήματα που θέτει η «Επιχείρηση Συνδετήρας» παραμένουν επίκαιρα, ιδίως καθώς συνεχίζουν να αποκαλύπτονται νέες λεπτομέρειες για το παρελθόν των επιστημόνων που συμμετείχαν στο πρόγραμμα και καθώς η αμερικανική εξερεύνηση του διαστήματος εισέρχεται σε μια νέα εποχή. Το ερώτημα αν είναι δικαιολογημένο να συνεργάζεται κανείς με φορείς τοξικών ιδεολογιών για την προώθηση της επιστήμης και αν η επιστήμη μπορεί πράγματι να είναι απολιτική παραμένει ανοιχτό και προκαλεί προβληματισμό, καθιστώντας την «Επιχείρηση Συνδετήρας» μια διαχρονική μελέτη περίπτωσης.