Η θανάσιμη σκιά του Τσερνόμπιλ ξεθωριάζει;  Σχεδόν τέσσερις δεκαετίες μετά την πυρηνική καταστροφή που συγκλόνισε τον κόσμο, μια νέα επιστημονική μελέτη φέρνει στο φως μια απροσδόκητη είδηση: οι ουκρανικές γεωργικές εκτάσεις που εγκαταλείφθηκαν μετά το εφιαλτικό ατύχημα στο Τσερνόμπιλ το 1986, είναι και πάλι κατάλληλες για καλλιέργεια. Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει νέους ορίζοντες για την αξιοποίηση μιας τεράστιας έκτασης γης που παρέμενε σιωπηλή και ακαλλιέργητη για δεκαετίες.

Η Ζώνη Αποκλεισμού του Τσερνόμπιλ, μια περιοχή έκτασης 4.200 τετραγωνικών χιλιομέτρων που περικλείει τον κατεστραμμένο πυρηνικό σταθμό, παραμένει μέχρι σήμερα μια ακατοίκητη έκταση, ένα σιωπηλό μνημείο της πυρηνικής τραγωδίας. Ωστόσο, η παρακείμενη Ζώνη Υποχρεωτικής Επανεγκατάστασης, έκτασης 2.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων, η οποία δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ ολοκληρωτικά, εξακολουθεί να φιλοξενεί χιλιάδες ανθρώπους που επέστρεψαν στα σπίτια τους. Στα χρόνια που ακολούθησαν την καταστροφή, τα επίπεδα ραδιενέργειας στην περιοχή έχουν υποστεί σημαντική μείωση, χάρη στη φυσική ραδιενεργό διάσπαση των ισοτόπων και τη διάβρωση των επιφανειακών στρωμάτων του εδάφους.

Τα τελευταία χρόνια, κάποιοι τολμηροί αγρότες της περιοχής άρχισαν να επιχειρούν σποραδικές καλλιέργειες στις εγκαταλελειμμένες εκτάσεις. Τώρα, μια νέα εμπεριστατωμένη μελέτη που δημοσιεύθηκε στην έγκριτη επιστημονική επιθεώρηση Journal of Environmental Radioactivity έρχεται να επιβεβαιώσει επιστημονικά αυτό που πολλοί υποψιάζονταν: καλλιέργειες μπορούν να αναπτυχθούν με ασφάλεια στο μεγαλύτερο μέρος αυτής της μαρτυρικής γης. Φαίνεται λοιπόν ότι η θανάσιμη σκιά του Τσερνόμπιλ ξεθωριάζει.

Η μελέτη αυτή υποδεικνύει ότι, με την εφαρμογή κατάλληλης και συστηματικής παρακολούθησης των επιπέδων ραδιενέργειας και την αυστηρή τήρηση των ουκρανικών κανονισμών για την ασφάλεια των τροφίμων, ένα ευρύ φάσμα γεωργικών προϊόντων μπορεί να καλλιεργηθεί με ασφάλεια στις περιοχές που κάποτε θεωρούνταν απαγορευμένες. Η ανακάλυψη αυτή φέρνει μια αχτίδα φωτός στην οικονομική ανάκαμψη της περιοχής και στην επιστροφή στην κανονικότητα για τους κατοίκους της.

«Από το 1986, έχει διακινηθεί μεγάλη ποσότητα παραπληροφόρησης σχετικά με τους κινδύνους από την ακτινοβολία του Τσερνόμπιλ, η οποία έχει επηρεάσει αρνητικά τους ανθρώπους που εξακολουθούν να ζουν σε αυτές τις περιοχές», δήλωσε ο επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης, Δρ. Τζιμ Σμιθ, από το Πανεπιστήμιο του Πόρτσμουθ, σύμφωνα με δημοσίευμα του Independent. Η νέα μελέτη επιχειρεί να αντικρούσει αυτές τις ανακριβείς πληροφορίες με επιστημονικά δεδομένα.

Στο πλαίσιο της έρευνας, οι επιστήμονες αξιολόγησαν τα επίπεδα ραδιενεργού μόλυνσης σε μια έκταση περίπου 1.000 στρεμμάτων γης στην περιοχή Ζιτομίρ, μια περιοχή που επλήγη από την ραδιενέργεια μετά το ατύχημα. Στη συνέχεια, προέβλεψαν την πιθανή απορρόφηση ραδιενεργών ουσιών από κοινές καλλιέργειες που ευδοκιμούν στην περιοχή, όπως πατάτες, δημητριακά (σιτάρι, κριθάρι), καλαμπόκι και ηλίανθος.

Μέσω της λεπτομερούς ανάλυσης δειγμάτων εδάφους και της ακριβούς μέτρησης της εξωτερικής ακτινοβολίας γάμμα, οι ερευνητές κατέληξαν στο σημαντικό συμπέρασμα ότι η δόση ακτινοβολίας στην οποία θα εκτίθενται οι αγρότες που θα εργάζονται σε αυτές τις εκτάσεις είναι πολύ χαμηλότερη από το εθνικό όριο ασφαλείας της Ουκρανίας για την επαγγελματική έκθεση σε ραδιενέργεια. Επιπλέον, διαπίστωσαν ότι η ποσότητα της ακτινοβολίας ήταν σημαντικά χαμηλότερη από τα φυσικά επίπεδα ακτινοβολίας που παρατηρούνται σε πολλές περιοχές σε ολόκληρο τον κόσμο, προσφέροντας μια νέα προοπτική για την ασφάλεια της γεωργικής δραστηριότητας στην περιοχή.

Για να κατανοήσουμε την σημασία αυτής της ανακάλυψης, είναι απαραίτητο να ανατρέξουμε στο πυρηνικό ατύχημα του Τσερνόμπιλ, ένα γεγονός που σημάδεψε ανεξίτηλα την παγκόσμια ιστορία. Το ατύχημα έλαβε χώρα στις 26 Απριλίου του 1986, στον αντιδραστήρα 4 του Πυρηνικού Σταθμού Παραγωγής Ενέργειας του Τσερνόμπιλ, στην τότε Σοβιετική Ένωση (σημερινή Ουκρανία). Κατατάχθηκε ως ατύχημα μέγιστης σοβαρότητας (επίπεδο 7) στη Διεθνή Κλίμακα Πυρηνικών Γεγονότων, προκαλώντας τεράστιες οικονομικές και κοινωνικές αναταραχές στις γύρω περιοχές και έχοντας εκτεταμένες και μακροχρόνιες επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην υγεία εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων.

Στις άμεσες συνέπειες του ατυχήματος, δύο εργαζόμενοι του σταθμού έχασαν τη ζωή τους. Μέσα στους επόμενους τέσσερις μήνες, 28 πυροσβέστες και διασώστες που έσπευσαν στο σημείο υπέκυψαν στη ραδιενέργεια και στα εγκαύματα. Έως το 2004, καταγράφηκαν επιπλέον 19 θάνατοι που συνδέονταν άμεσα με το ατύχημα. Επιπλέον, οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία ήταν τεράστιες, με εκτιμήσεις να κάνουν λόγο για εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους που επλήγησαν από την αυξημένη έκθεση σε ραδιενέργεια. Παρατηρήθηκαν σημαντικές αυξήσεις στα ποσοστά διαφόρων μορφών καρκίνου, συμπεριλαμβανομένου του καρκίνου του θυρεοειδούς και της λευχαιμίας, με χιλιάδες θανάτους να αποδίδονται άμεσα ή έμμεσα στην καταστροφή.

Η έκταση της καταστροφής ήταν πρωτοφανής. Η περιοχή γύρω από τον σταθμό εκκενώθηκε βιαστικά, προκαλώντας τον εκτοπισμό εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων. Μια τεράστια ποσότητα ραδιενεργών υλικών διέρρευσε στην ατμόσφαιρα και μόλυνε τεράστιες εκτάσεις γης στην Ουκρανία, τη Λευκορωσία και τη Ρωσία, καθώς και σε πολλές άλλες χώρες της Ευρώπης. Η καταστροφή του Τσερνόμπιλ έγινε σύμβολο των καταστροφικών συνεπειών της ανεξέλεγκτης πυρηνικής ενέργειας και της σημασίας της ασφάλειας στην διαχείρισή της.

Λίγο μετά την καταστροφή, δημιουργήθηκε η περίφημη Απαγορευμένη Ζώνη του Τσερνόμπιλ, μια ζώνη αποκλεισμού που επιβλήθηκε για την προστασία του πληθυσμού από την υψηλή ραδιενέργεια και για την αποτροπή της εισόδου σε μια εξαιρετικά μολυσμένη περιοχή. Η περιοχή γύρω από τον πυρηνικό σταθμό χωρίστηκε σε τέσσερις ομόκεντρες ζώνες, ανάλογα με τον βαθμό ραδιενεργού επικινδυνότητας. Μέσα στην τέταρτη και πιο επικίνδυνη ζώνη, ακτίνας 30 χιλιομέτρων από το επίκεντρο της καταστροφής, κάθε οικιστική, πολιτική και επαγγελματική δραστηριότητα απαγορεύτηκε αυστηρά και ποινικοποιήθηκε. Η μόνη επίσημη εξαίρεση αφορούσε τη λειτουργία του ίδιου του πυρηνικού σταθμού στο Τσερνόμπιλ (για την ασφαλή διαχείριση των καυσίμων και των αποβλήτων) και τις επιστημονικές εγκαταστάσεις που σχετίζονταν με τις έρευνες για την πυρηνική ασφάλεια.

Η χλωρίδα και η πανίδα στην περιοχή υπέστησαν σημαντικές αλλαγές μετά το ατύχημα. Εκτεταμένες πευκοδάση καταστράφηκαν από την υψηλή ραδιενέργεια, δημιουργώντας το αποκαλούμενο «Κόκκινο Δάσος». Υπήρξαν επίσης αναφορές για γενετικές ανωμαλίες και μεταλλάξεις σε διάφορα είδη ζώων, με την πιο επιστημονικά τεκμηριωμένη περίπτωση να είναι ο μερικός αλμπινισμός στα χελιδόνια. Παρά τις αρχικές καταστροφικές επιπτώσεις, τα τελευταία χρόνια υπάρχουν αυξανόμενες αναφορές ότι η άγρια ζωή στην περιοχή γνωρίζει μια αξιοσημείωτη ανάπτυξη, κυρίως λόγω της απουσίας του ανθρώπινου παράγοντα και της μειωμένης ανθρωπογενούς όχλησης. Ωστόσο, επιστημονικές έρευνες αντικρούουν ορισμένες από αυτές τις υπερβολικές αναφορές, επισημαίνοντας ότι τα αυξημένα επίπεδα ραδιενέργειας εξακολουθούν να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία και την αναπαραγωγική ικανότητα πολλών άγριων ζώων και φυτών.

Μια μακάβρια εικόνα της καταστροφής αποτελούν επίσης τα «νεκροταφεία οχημάτων» που βρίσκονται διάσπαρτα στην περιοχή, συγκεντρώνοντας περισσότερα από 800 μολυσμένα στρατιωτικά οχήματα και ελικόπτερα που χρησιμοποιήθηκαν στις επιχειρήσεις αντιμετώπισης του ατυχήματος. Επιπλέον, δεκάδες ποταμόπλοια και φορτηγίδες σκουριάζουν σε εγκαταλελειμμένα λιμάνια, σιωπηλοί μάρτυρες μιας εποχής που χάθηκε.

Ως άμεσο αποτέλεσμα του ατυχήματος, 237 άνθρωποι υπέφεραν από οξεία μορφή μόλυνσης από ραδιενέργεια, εκ των οποίων 31 πέθαναν μέσα στους πρώτους τρεις μήνες. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν πυροσβέστες και διασώστες, οι οποίοι δεν είχαν λάβει επαρκή ενημέρωση για τους τεράστιους κινδύνους στους οποίους εκτίθεντο. Περίπου 135.000 άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, με 50.000 από αυτούς να είναι κάτοικοι της πόλης Πρίπιατ, της πόλης-φαντάσματος που βρίσκεται δίπλα στον πυρηνικό σταθμό. Ο ακριβής συνολικός αριθμός των θανάτων που συνδέονται με το ατύχημα είναι δύσκολο να καθοριστεί με ακρίβεια, λόγω της μυστικοπάθειας του τότε σοβιετικού καθεστώτος, η οποία οδήγησε σε ελλιπή καταγραφή των σχετικών στατιστικών στοιχείων.

Οι επιπτώσεις του ατυχήματος στο Τσερνόμπιλ δεν περιορίστηκαν στην Ουκρανία και τις γειτονικές χώρες. Ραδιενεργά νέφη μεταφέρθηκαν από τους ανέμους και επηρέασαν τις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, με τη δυτική, ανατολική και βόρεια Ευρώπη να δέχονται το μεγαλύτερο ποσοστό των ραδιενεργών ισοτόπων που απελευθερώθηκαν από τον κατεστραμμένο αντιδραστήρα. Υπολογίζεται ότι περισσότερα από τα μισά ραδιενεργά σωματίδια κατέληξαν σε περιοχές εκτός της τότε ΕΣΣΔ. Πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπως η πρώην Γιουγκοσλαβία, η Φινλανδία, η Σουηδία, η Γερμανία, η Βουλγαρία, η Νορβηγία, η Ρουμανία, η Αυστρία και η Πολωνία, δέχθηκαν η καθεμία περισσότερο από ένα πεταμπεκερέλ (10^15 Bq) καισίου-137, ενός ραδιενεργού ισοτόπου με μακρά ημιζωή. Η περιοχή που μολύνθηκε με πάνω από 4.000 μπεκερέλ ανά τετραγωνικό μέτρο καλύπτει ένα σημαντικό μέρος της ευρωπαϊκής ηπείρου, ενώ ένα μικρότερο αλλά σημαντικό ποσοστό (2,3%) δέχθηκε μόλυνση άνω των 40.000 μπεκερέλ ανά τετραγωνικό μέτρο. Υπολογίζεται ότι από τη συνολική δόση ραδιενέργειας που έλαβε ο παγκόσμιος πληθυσμός λόγω του ατυχήματος, το 36% αντιστοιχεί στους κατοίκους της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας, και το 53% στους υπόλοιπους Ευρωπαίους.

Ακόμα και σήμερα, δεκαετίες μετά το ατύχημα, υπάρχουν περιορισμοί στη διακίνηση ορισμένων τροφίμων σε πολλές χώρες της Ευρώπης, ως προληπτικό μέτρο για την προστασία της δημόσιας υγείας. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, εξακολουθούν να ισχύουν περιορισμοί σε 374 φάρμες που εκτρέφουν περίπου 200.000 πρόβατα, λόγω της πιθανής μόλυνσης από ραδιενέργεια. Στη Σουηδία και τη Νορβηγία, υπάρχουν αντίστοιχοι περιορισμοί για ορισμένα ζώα που ζουν σε ελεύθερο περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένων των ταράνδων. Στη Γερμανία και σε άλλες βορειοευρωπαϊκές χώρες, ανιχνεύονται σχετικά υψηλά ποσοστά καισίου-137 σε άγρια ζώα, όπως οι αγριόχοιροι, με μέσες τιμές που φτάνουν τα 6.800 μπεκερέλ ανά κιλό, υπερβαίνοντας κατά δέκα φορές το όριο ασφαλείας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο είναι 600 μπεκερέλ ανά κιλό.

Εκτιμάται ότι περισσότερο από το μισό του ραδιενεργού ιωδίου-131 που διέφυγε από το Τ